Ubezwłasnowolnienie jest instytucją prawa cywilnego, której celem jest ochrona osób niezdolnych do samodzielnego prowadzenia spraw życiowych. Stosuje się je w sytuacjach, gdy ze względu na zaburzenia psychiczne, niepełnosprawność intelektualną lub uzależnienia osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Jest to środek wyjątkowy, ingerujący w prawa i wolności człowieka, dlatego polskie prawo przewiduje surowe przesłanki i ścisłą kontrolę sądową.
- Rodzaje ubezwłasnowolnienia
Kodeks cywilny przewiduje dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia:
- ubezwłasnowolnienie całkowite,
- ubezwłasnowolnienie częściowe.
Ubezwłasnowolnienie całkowite może zostać orzeczone wobec osoby, która „nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem” z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych (w tym uzależnienia). Osoba ta uzyskuje status osoby całkowicie pozbawionej zdolności do czynności prawnych, co uniemożliwia jej samodzielne zawieranie umów, zarządzanie majątkiem czy podejmowanie decyzji prawnych. W jej imieniu działa opiekun ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Ubezwłasnowolnienie częściowe przeznaczone jest dla osoby, która wymaga pomocy w prowadzeniu spraw, lecz nie zachodzą przesłanki do pełnego pozbawienia jej zdolności do czynności prawnych. Osoba taka zachowuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a sąd ustanawia dla niej kuratora, który wspiera w czynnościach przekraczających zwykły zarząd.
- Przesłanki ubezwłasnowolnienia
Warunkiem orzeczenia ubezwłasnowolnienia jest stwierdzenie:
- występowania zaburzeń psychicznych, w tym choroby psychicznej, niepełnosprawności intelektualnej lub uzależnienia,
- związku między tym stanem a brakiem możliwości kierowania swoim postępowaniem (w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego) lub potrzeby pomocy w prowadzeniu spraw (w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego).
Sąd każdorazowo bada, czy zastosowanie ubezwłasnowolnienia jest konieczne, czy istnieją środki mniej ingerujące w wolność osoby, np. pełnomocnictwo lub wsparcie rodziny. Instytucja ta ma charakter ultima ratio.
- Kto może złożyć wniosek
Wniosek o ubezwłasnowolnienie mogą złożyć:
- małżonek,
- krewni w linii prostej (rodzice, dzieci),
- rodzeństwo,
- przedstawiciel ustawowy,
- prokurator,
- Rzecznik Praw Obywatelskich.
Wniosek składa się do sądu okręgowego właściwego dla miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie dotyczy.
- Przebieg postępowania
Po złożeniu wniosku sąd bada jego formalne podstawy, następnie wyznacza sprawę i zabezpiecza interesy osoby zainteresowanej. Postępowanie ma charakter kontradyktoryjny, ale obejmuje także liczne czynności z urzędu, w tym:
- przesłuchanie osoby, której dotyczy wniosek – co do zasady w obecności psychologa,
- dopuszczenie dowodu z opinii biegłego psychiatry lub psychologa,
- ustalenie sytuacji osobistej, rodzinnej i majątkowej.
Sąd podejmuje decyzję na podstawie całości materiału dowodowego, biorąc pod uwagę stopień niezdolności osoby do samodzielnego działania oraz jej dobro.
- Skutki orzeczenia
Ubezwłasnowolnienie całkowite powoduje utratę zdolności do czynności prawnych – zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną umowy są nieważne, chyba że dotyczą drobnych czynności życia codziennego. Opiekun przejmuje prowadzenie jej spraw majątkowych i osobistych, przy czym podlega stałemu nadzorowi sądu opiekuńczego.
Ubezwłasnowolnienie częściowe ogranicza zdolność do czynności prawnych – osoba może samodzielnie dokonywać czynności drobnych, ale czynności przekraczające zwykły zarząd wymagają zgody kuratora.
- Uchylenie lub zmiana ubezwłasnowolnienia
Ubezwłasnowolnienie nie jest orzeczeniem bezterminowym w znaczeniu trwałości skutków – każda zmiana stanu zdrowia lub sytuacji życiowej osoby może uzasadniać uchylenie lub zmianę zakresu ubezwłasnowolnienia. Wniosek w tej sprawie może złożyć zarówno osoba ubezwłasnowolniona, jak i jej opiekun, kurator, prokurator lub Rzecznik Praw Obywatelskich.
Tomasz Kozyra