Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego – tak stanowi art. 71 § 1 kodeksu postepowania karnego. Od podejrzanego należy odróżnić oskarżonego, którym to jest podejrzany po złożeniu przez prokuratora aktu oskarżenia.
Uprawnienia i obowiązki podejrzanego w etapie przygotowawczym postępowania karnego, i w etapie sądowym rozpoznawczym są zasadniczo zbieżne, co stanowi konsekwencję zasady obiektywizmu, domniemania niewinności, czy też prawa do obrony i działania z urzędu.
Fundamentalnym prawem podejrzanego, znanym nie tylko polskiemu porządkowi prawnemu, podkreślanemu w orzecznictwie europejskim, jest prawo do obrony. Obejmuje ono możliwość korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna), jak również prawo do samodzielnego kształtowania linii obrony (obrona materialna). W odniesieniu do obrony formalnej należy wyróżnić dwa tryby jej ustanowienia: poprzez wybór i z urzędu. Z obroną z urzędu z reguły mamy do czynienia w przypadku tzw. obrony obligatoryjnej gdy nieustanowiony został obrońca z wyboru, albo gdy obrona nie ma charakteru obligatoryjnego niemniej jest wskazana a podejrzany samodzielnie, z przyczyn ekonomicznych, nie jest w stanie ponieść jej kosztu (prawo ubogiego).
Kodeks postępowania karnego dopuścił prawo do korzystania z pomocy prawnej trzech obrońców, którymi mogą być adwokaci i radcowie prawni.
Drugim, w mojej ocenie, pod względem ważności prawem w płaszczyźnie gwarancyjnej, jest prawo do odmowy składania wyjaśnień i odpowiedzi na pytania. Stanowi ono konsekwencję zasady domniemania niewinności i braku obowiązku dowodzenia przez podejrzanego swej niewinności oraz braku obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. To organ prowadzący postępowanie ma obowiązek uwodnić jego sprawstwo. Odmowa wyjaśnień i odpowiedzi na pytania nie wywołuje negatywnych konsekwencji. Jest to prawo, z którego podejrzany może skorzystać. Nie musi również wskazywać powodów, dla których taką decyzję podjął.
Niezależnie od powyższego, podejrzany ma obowiązek poddać się:
- oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała,
- badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, o ile nie zagrażają jego zdrowiu a ich przeprowadzenie jest nieodzowne (pobranie krwi, włosów);
- pobraniu odcisków, wymazu ze śluzówki policzków, fotografowaniu i okazaniu w celach rozpoznawczych innym osobom.
Katalog uprawnień podejrzanego obejmuje między innymi:
- prawo do informacji i pouczenia co oznacza, że podejrzany powinien zostać pouczony o przysługujących mu prawach i obowiązkach, poinformowany o treści zarzutów i prawie do żądania ich uzasadnienia ustnie i pisemnie, do otrzymywania odpisów decyzji podlegających zaskarżeniu;
- prawo dostępu do akt co oznacza, że podejrzany i jego obrońca mogą przeglądać akta, robić z nich odpisy i kopie, niemniej w postępowaniu przygotowawczym uprawnienie to doznaje ograniczenia wynikającego z potrzeby zabezpieczenia jego prawidłowego toku lub ochrony ważnego interesu państwa i pozostawione zostało ocenie prokuratora;
- prawo do składania wniosków dowodowych obejmujących przeprowadzenie określonych czynności procesowych takich jak przesłuchania świadków, czy uzyskanie opinii;
- prawo do udziału w czynnościach postępowania, zgodnie z którym podejrzany (lub jego obrońca) mogą brać udział w czynnościach dowodowych (np. eksperyment procesowy, oględziny);
- prawo do zaskarżania decyzji w przedmiocie środków zapobiegawczych, zabezpieczenia majątkowego, czy też przeszukania i zatrzymania rzeczy.
Obok uprawnień podejrzanego funkcjonują obowiązki, do których poza przywołanymi powyżej należą: obowiązek stawiennictwa na wezwania organów procesowych, informowania o zmianie miejsca pobytu, stosowania się do nałożonych środków zapobiegawczych. Przestrzeganie ich ma służyć zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania i zapobiec wpływaniu na jego wynik w sposób niedozwolony.
Zarówno uprawnienia, jak i obowiązki podejrzanego mają zatem charakter komplementarny. Uprawnienia chronią podejrzanego przed arbitralnością organu prowadzącego postępowanie karne, umożliwiając mu aktywny w nim udział. Obowiązki natomiast gwarantują jego sprawność poprzez skuteczną realizację zadań związanych z wykrywaniem przestępstw i pociąganiem sprawców do odpowiedzialności.
Aneta Dygulska-Cierpiatka
adwokat